17 juli 2024…
Na onze laatste stop met Amber in Molltorp rijden we een serieus stuk zuid-westwaarts. Ons idee is om de westkust van Zweden te bekijken. Die is naar het schijnt mooier dan de oostelijke kant, maar volgens mijn ouders is dat dan wel eerder tegen de Noorse grens aan… In elk geval kan het geen kwaad om eens te gaan kijken, toch? We slaan ons kamp op (of trekken de handrem aan) in het dorpje Gräfsnäs, op een mottige parking tussen allemaal koelkasten op wielen (alias ‘mobilhomes’). Dat zijn we niet gewoon, maar er is een goede reden voor: In dit kleine dorpje is namelijk een oude burcht te zien én er rijdt een stoomtrein. Dat van die burcht wisten we op voorhand, maar die stoomtrein hoorden we pas in de verte toen we aankwamen in de verte enkele keren passeren. Tegen dat we het station gevonden hadden, was de laatste trein van die dag al gepasseerd. Een vriendelijke medewerker van het station die aan het afsluiten was, wist ons te vertellen dat dit een historische spoorlijn was waar dagelijks nog een toeristenstoomtrein rijdt. We zouden de volgende dag moeten terugkomen, als we de trein in actie wilden zien. Nu, een stoomtrein ziet een nerd als ik wel vaker, maar een houten draaiplatform waarop zo een gevaarte van weet-ik-veel hoeveel ton gedraaid wordt met de hand, dat wekte wel interesse. We blijven dus slapen, met het idee om de trein op te wachten vooraleer we verder rijden naar de kust.
Voor dit alles wandelden we door het slottspark, denk niet dat dit woord vertaling nodig heeft… Los van de ruïne van het slot, waar overigens niet zo heel veel aan te zien was, staan er rondom nog authentieke Zweedse hutten en een watermolen.
De volgende dag was er uiteraard een enthousiast – en waarschijnlijk lichtjes irritant – Gertje klaar om de trein op te wachten. Nu ja, Nikki was ook enthousiast, of kan goed doen alsof… Stipt op tijd rolde de oude locomotief, met bijhorende wagons vol Zweedse nerds en toeristen, het station binnen.
Na een uitleg in het Zweeds waar we echt geen iota van verstonden, werd de locomotief ontkoppeld, op het draaiplatform gereden, en gedraaid zodat deze in de andere richting weer kon vertrekken, aangezien dit het eindstation is. Beetje jammer dat mijn lens toen ineens aandampte: er zat nog vocht in van de regenachtige wandeling door Tiveden.
Zo een stoomlocomotief 180 graden draaien op een antiek houten platform valt toch dik tegen aan de hellingsgraad van de 3 vrijwilligers te zien… Maar best een vernuftige manier om op een beperkte plaats de trein om te keren zonder externe hulp.
Nadat de locomotief weer ingespannen was aan de achterste wagon (dat nu de eerste was, ahja) hielden wij het ook voor bekeken. Het weer kwakkelt een beetje en er steekt wat wind op. We houden halt aan een meer niet ver van Eskilsby. Een picknick- of barbequeplaats met parking, naast een drukkere weg dan wat we gewoon zijn. We vinden het een mindere plek, maar eigenlijk zou dit in elke ander land dat we al bezocht hebben een topplek zijn, ja Zweden heeft ons op dat vlak verwend. Het was toch iets te fris om het water in te duiken…
Wat we wel merken is dat het zuiden van Zweden toch anders is. Je begint het te merken als je ter hoogte van de twee grote meren komt. Gaandeweg wordt het richting zuiden meer dichtbevolkt. Al moet je dat wel in zijn perspectief plaatsen: het zuiden is nog altijd een pak rustiger en dunbevolkter dan pakweg ruraal Damme bij Brugge… Er zijn ook minder bossen, meer landbouw en ik meen ook dat het gros van de Zweden zich in het zuiden verzameld heeft. Tjah, het is zo’n groot land, als wij Vlamingen al niet graag met Walen vergeleken worden, hoe moet het dan voor de regio’s in Zweden zijn?
Ik merk op Park4night dat de mooie plekjes aan de kust niet voor het oprapen liggen, zoals dat meestal gaat aan de kust: iedereen wilt daar gaan staan. We vinden de volgende dag een leuke plek op een kleine parking van een natuurgebied aan de kust. Vlakbij is een kerncentrale en er patrouilleert elk uur security. Ik denk dat velen er zich door laten afschrikken, maar ze hebben geen probleem met een koppel brave Belgen. Ze zijn enkel op zoek naar boeven die het op de kerncentrale gemunt hebben. Toch zullen we er niet de nacht alleen doorbrengen. De kust ziet er prachtig uit en het warme water van de zee is een leuke afwisseling van de talloze meertjes die we de afgelopen weken aangedaan hebben.
Maar goed, dit gezegd zijnde, even fast forward naar 20 juli, want ik had jullie een nerdy editie beloofd.
Grimeton Radio Station
Enter Nerd-mode: We stoppen aan Grimeton Radio Station, Nikki voelt al direct aan dat dit vooral iets voor haar geeky ventje is en dus laat ze me alleen dit Unesco werelderfgoed ontdekken. Wat maakt dit radiostation met zijn horizontale antenne van bijna 2km zo bijzonder? Het is de laatste nog operationele mechanische zender ter wereld – van dit soort althans. Daarom is het ook Unesco Werelderfgoed geworden.
Vanaf 1924 legde het station, met codenaam SAQ, een draadloze link tussen Europa en de VS via morse. Daarvoor was er enkel radiografie mogelijk over onderzeese kabels. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was gebleken dat die gevoelig zijn voor sabotage, en ook vandaag is het een hot topic met sabotage van onderzeese kabels door Rusland. Verder was Zweden ook afhankelijk van andere landen voor zijn communicatie en het was bovendien duur om de kabels te onderhouden. Er werd dus gekozen om een groot radiostation te bouwen dat communiceerde met de VS. Zweden was destijds een arm land en men prefereerde de VS omdat het de economie zou stimuleren en de handel met de VS kon bevorderen. Bovendien waren veel Zweden naar Amerika geëmigreerd en via het station zouden families terug vlotter met elkaar in contact kunnen komen.
Je kan je dus voorstellen dat dit een serieuze gamechanger was. Via morsecode werden signalen de stratosfeer ingestuurd die aan de Oostkust van de VS ontvangen werden. Een indrukwekkend telegramnetwerk aan beide kanten zorgde ervoor dat berichten in enkele uren op hun bestemming geraakten in plaats van weken of zelfs maanden via overzeese post. De eerste radio’s (Marconi) gebruikten vonken om morse door te sturen, dat ging niet echt ver en zocht men dus al snel naar nieuwe technologie… Rond 1907 werden vacuümbuizen of elektronenbuizen uitgevonden, de voorloper van moderne transistoren en de basis voor alle moderne technologie die we vandaag gebruiken. Daartussenin werd de Alexanderson alternator uitgevonden, naar de Zweeds-Amerikaanse uitvinder. Het concept is eigenlijk simpel – of ik tracht het simpel te houden voor de lezers die niet bezeten zijn door technologie en elektronica (jullie allemaal dus 😉 ). Je weet misschien dat ons wisselspanning stroomnet ook een frequentie heeft: 50 hertz. Dat wilt zeggen dat de elektronen in onze stroomkabels 50 keer per seconde van richting wisselen. Onze vriend Alexanderson bedacht dat als hij deze frequentie kon verhogen, naar pakweg 17000 Hz, hij dit als radiosignaal kon verzenden. Als de frequentie namelijk maar hoog genoeg is, vliegen de elektronen als het ware van onze stroomkabels af en reizen ze door de lucht. Deze frequentie is belachelijk laag naar hedendaagse normen – daarom had hij ook die enorme antenne nodig – maar werd wel zonder problemen door de atmosfeer gedragen en het was dus mechanisch haalbaar om een alternator te bouwen die een frequentie van om en bij de 17000 Hz kon opwekken.
Zonder helemaal op te gaan in de details, werd dit dus een enorme machine. Een enorme inefficiënte machine die heel veel elektriciteit opslorpte, en voor die tijd eigenlijk al achterhaald, want ze werd pas in 1924 in gebruik genomen, terwijl de vacuümbuis dus eigenlijk al zijn intrede had gemaakt. De enorme investering zorgde er evenwel voor dat de transmitter tot 1938 in gebruik werd gehouden. Daarna werd de ruimte gaandeweg uitgebreid met andere radio’s (die relatief gezien veel compacter waren) die op vele hogere frequenties werkten en dus kleinere antennes nodig hadden. Zo kan je in het gebouw voor elke uithoek van de wereld wel een radiostation ontdekken dat ooit morse, telefonie of zelf TV heeft uitgezonden. In de praktijk betekende dit dat je vanuit Zweden via de telefoon een gesprek kon boeken met een zakenpartner in Japan, dat moest dan wel op een bepaald moment van de dag wanneer de stratosfeer het toeliet. Kan je je dit in 2024 nog voorstellen, waarin we in een fractie van een second iemand aan de andere kant van de wereld kunnen bereiken, waar die persoon zich ook bevindt?
De originele Alexanderson mastodont werd nog een hele tijd in gebruik gehouden voor militaire marinedoeleinden. Nu wordt deze nog enkele keren per jaar opgestart als traditie door vrijwilligers van de plaatselijke radioclub. Dan wordt er nog manueel een telegram verstuurd, deze kan in een groot deel van de wereld ontvangen worden door elke techneut die met een geluidskaart kan knutselen, want 17kHz ligt in het bereik van een gewone geluidskaart van een computer (44kHz).
Dit allemaal gezegd zijnde, de Alexanderson transmitter is een prachtig bewaard stuk industriële archeologie. Alle meters, schakelaars, opschriften, het koper, zo maken ze het niet meer.
Als afsluiter hieronder een filmpje van de Kerstboodschap die enkele dagen geleden verzonden werd, inclusief het opstarten van de machine.
Buiten staat de horizontale antenne van ongeveer 1900 meter lengte, gedragen door 6 pilonen. Een signaal van 17.2Khz heeft een golflengte van 17442 meter, dus deze antenne is dus eigenlijk zeer kort en dus ook niet erg efficiënt, maar bouw maar eens een antenne van een halve golflengte (bijna 9 km lang) voor die frequentie, het was dus een compromis. In elk geval was Grimeton, of SAQ, een revolutie voor de communicatie van Zweden 100 jaar geleden. Denk daar eens over na, wanneer je aan het videocallen bent met iemand in Australië…
Ik heb jullie een nerdy editie Zweden beloofd, en ik ben daar, denk ik, behoorlijk in geslaagd. Nikki was ook opgelucht toen ik na 2,5 uur weer buiten kwam. Ik vond het alvast een fascinerend bezoek. Volgende keer neem ik jullie mee op de waarschijnlijk laatste etappe, waarin we rustig afzakken en de kusten van Denemarken bekijken.
Tot dan!